De leeromgeving wordt ook al eens de 3e pedagoog genoemd, naast leerlingen en medeleerlingen, leraren en opvoeders. Uit onderzoek blijkt dat de omgeving waarin mensen vertoeven een enorme impact heeft op hun gedrag. Met andere woorden, de leeromgeving aanpassen kan een krachtige interventie zijn om verandering in je school te realiseren. Ben je bij de gelukkigen die binnen onafzienbare tijd over een nieuwbouw of renovatie kan beschikken? Dan is het belangrijk om de juiste stappen te zetten zodat de nieuwe leeromgeving voldoet aan je (toekomstige) wensen. Maar ook als dat niet het geval is, kan je via aanpassingen in de bestaande leeromgeving een grote impact creëren. Maar hoe begin je daar nu aan?
Maak een integraal pedagogisch plan
Als je de leeromgeving als ingangspoort neemt voor verandering, dan start je het best vanuit een ambitieuze en gedragen visie. Waar wil je als school naartoe? Wat is de stip op de horizon? Welke graad van eigenaarschap wil je dat leerlingen erin zullen hebben? Welke leerlingen wil je aan het vervolgonderwijs, het werkveld of de maatschappij afleveren? Vanuit die visie kun je tot een pedagogisch concept met leidende principes voor de komende jaren komen. Het transformatierad kan daartoe een handig denkmodel zijn. De leeromgeving is immers een van de wielen van het rad. Je kan je de volgende vragen stellen:
- welke leerinhouden zullen er in de leerruimte aan bod komen?
- op welke manier zullen leraren er les geven of op welke wijze leren leerlingen er?
- hoe gaan leerlingen en leraren hun leren bijsturen?
- Hoe ga je slim om met de leertijd?
- Welk leermateriaal heb je in die toekomstige leeromgeving nodig?
- Wie zal er allemaal nog in deze leeromgeving actief zijn?
- Hoe ga je dit alles in de toekomst organiseren?
EduNext transformatierad
Je kan daarbij in kaart brengen welke huidige patronen en gewoontes er in elk van de wielen van het transformatierad momenteel heersen en welke daarvan remmend zijn. Door er alternatieven voor te bedenken, kan je de negatieve patronen doorbreken. Uit die verschillende alternatieven kies je en kom je tot een geïntegreerd geheel. Daarbij maak je ook keuzes met betrekking tot het interieur. Dit doe je best alvorens dat je een (binnenhuis)architect of aannemer aanspreekt. Het vergt immers een grondige analyse van welke ruimte je precies nodig hebt om tot excellent leren te komen.
“Eerst vormen wij de leeromgeving, daarna vormt de leeromgeving ons”
Denk goed na over alle parameters
Naast het pedagogische luik zijn er nog belangrijke parameters als je een nieuwe leeromgeving bedenkt. In het boek Inspiratiegids voor klasinrichting en scholenbouw vind je er een aantal waar je best een goed antwoord op weet:
- Bezettingsgraad en groeipotentieel van de school (gebaseerd op demografische ontwikkelingen)
- Capaciteit van de school gebaseerd op de fysische normen
- Algemene ruimtelijke organisatie (kwaliteit inkom, binnen- en buitenruimtes)
- Toereikendheid voor ICT gebruik
- Risicopreventie (brandveiligheid, inbraak, vervuiling, bodem …)
- Kwaliteit van de architectuur en de omgeving (erfgoed, karakter, eigenheid)
- Staat van het gebouw (hoofdstructuur)
- Kosten voor bediening en onderhoud
- Inclusie (toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit)
- Comfort en welzijn (thermisch, akoestisch, visueel, lucht, hygiëne)
- Milieueffecten (energieverbruik, water, verspilling, biodiversiteit)
- Stedelijke integratie (openbare voorzieningen, brede school, mobiliteit)
Kom tot een vlekkenplan
Je hebt nu een idee van waar je naartoe wil en je weet wat de actuele situatie is. De volgende stap is een programma van wensen, eisen en verlangens ten aanzien van de toekomstige ruimtelijke indeling. Alvorens je een plattegrond met ruimtes en beperkingen laat tekenen, maak je best eerst een vlekkenplan. Dat bestaat uit een of meerdere plattegrondtekeningen die beschrijven welke personen of groepen bij elkaar in de buurt zitten. Per groep vul je deze als een vlek in de plattegrond in op basis van de vereiste minimumoppervlakken en de gewenste relaties met andere groepen. Door een schematisch voorstel in vlekken (zones) op te maken, deel je de beschikbare ruimte in volgens de leerbehoeften. Daarbij kan je best denken vanuit leeractiviteiten: wat ‘doen’ de leerlingen: zo ontstaat er een ruimte waar ze instructie krijgen, waar ze zelfstandig werken, waar ze coöperatief bezig zijn, waar ze creatief aan de slag gaan, waar ze reflecteren of bezinnen, waar ze sociaal geconnecteerd zijn …
Een vlekkenplan brengt deze ruimte in kaart en toont de verbindingen ertussen, hoe de circulatie verloopt en in hoeverre ruimtes niet storend zijn voor elkaar. Vooraf moet het ook duidelijk zijn welke leerzones je wil en hoeveel leerlingen er maximaal aanwezig zullen zijn.
Door ronde vormen te hanteren, vermijd je dat het een grondplan wordt. Gebruik een legende op basis van symbolen, namen en ruimtebeschrijvingen. Het is handig om de relatie tussen de verschillende vlekken te beschrijven. Vergeet niet dat je steeds vertrekt vanuit de activiteiten van de leerlingen. Daarbij is het belangrijk dat alle leerlingen van het begin af aan toegang hebben tot alle aspecten van het leren.
Vlekkenplan basisschool De Glinster - OSK-AR architecten
Je kan het vlekkenplan ook uitbreiden tot een moodboard waarbij je foto’s van inspirerende leeromgevingen plakt. Dat is handig om in gesprek te gaan met de (binnenhuis)architect en/of aannemer. Het is wenselijk om een architect of aannemer te kiezen met onderwijsinteresse en -ervaring. Liefst iemand met een gelijklopende en toekomstgerichte onderwijsvisie. In dat geval kan je voldoende ruimte laten voor zijn of haar creativiteit. Naast het functionele is het ook belangrijk dat de ruimte er goed uitziet en dat de gekozen materialen en kleuren warm aanvoelen.
Zorg voor een dynamsich, flexibel en innovatief concept
Het is een open deur. Je kan je nieuwe of aangepaste leeromgeving nog zo toekomstgericht ontwerpen, ooit komt er een dag dat je ze wil veranderen. Dan is het handig als de inrichting niet te vast is. Daarom is een modulaire en flexibele opbouw cruciaal. Een leerinfrastructuur met beweegbaar meubilair, multifunctioneel gebruik van ruimtes, aanwending van diverse werkvormen, beschikbaarheid over nieuwe technologieën, die de buitenwereld binnen brengen en omgekeerd. Het zijn lokalen met ruimte voor aanpassing en waar een waaier van werkvormen mogelijk zijn: doceren, vertellen, onderwijsgesprekken, klasgesprekken, hoekenwerk, zelfstandig begeleid werk, ICT-ondersteunend audio-visueel leren, projectwerk en zelfstudie
Waar jongeren graag vertoeven
Zorg voor een stimulerende leeromgeving die spannend, eigentijds, ondersteunend, bezielend en inspirerend is. Een omgeving waarin je wordt gestimuleerd om graag te leren en waar je je thuis voelt. Als het ware een tweede thuis: een veilige, warme en stimulerende plek.
“ Geef ons een plek waar we graag zijn
Lorenze Ramalho – voormalig leerling scholengroep Adite”
En tegelijk kan deze ruimte ook een multifunctioneel werkplek voor leraren en ondersteunend personeel zijn.
Op zoek naar mosterd?
Je hoeft het niet allemaal zelf uit te vinden. Zo vind je in de eerder vermelde inspiratiegids ideeën om je eigen scenario uit te bouwen. Daarbij hou je rekening met een pedagogische as en een architecturale as. Voor elk van die assen zijn er een aantal uitgangspunten. Afhankelijk van je gekozen visie kan je een of meerdere van die uitgangspunten kiezen.
Rhizo Lyceum Kortrijk - Lab 21.0
Een andere sterke inspiratiebron zijn de scholen die de Nederlandse ontwerpster Rosan Bosch vanuit Kopenhagen ontwerpt. Zij creëerde reeds heel wat innovatieve scholen, voornamelijk in Scandinavië. Zij gelooft in de fysieke leeromgeving als strategisch tool, als ruimtelijke interventie in onderwijskundige gebouwen om gemotiveerde leerlingen en creatieve probleemoplossers te vormen. Design als inspiratiebron voor verandering en als motivatie om nieuwe leerscenario's te ontwikkelen.
Rosan Bosch hanteert zes design principes:
- Mountain Top: een ruimte voor individuen om een groep aan te spreken of te bereiken;
- Cave: een stille ruimte voor persoonlijke concentratie, focus en reflectie. Vaak voorheen ongebruikte plaatsen in de school
- Camp Fire: een flexibele ruimte voor leersituaties in groep en kleine teams. Focus op dialoog, brainstormen, debatteren en samenwerken.
- Watering hole: combineert informele ruimtes met uitwisseling met voorbijgangers en storingen. Het is een ruimte waar leerlingen verrassende ideeën en verbazingwekkende vaardigheden ontdekken
- Hands-on voegt een extra non-verbale communicatiedimensie toe aan de hierboven beschreven principes
- Movement integreert beweging als een natuurlijk deel in alle ruimtes.
Deze design principes kan je gebruiken voor een nieuwbouw maar je kan deze ruimtes evengoed in elke bestaande school integreren.
Waar je ook nog inspiratie kan opdoen is in Niekée Roermond, de school die een tiental jaar geleden volledig verbouwd werd en waar in Agora leerlingen een persoonlijke leerroute doorlopen. Ex-directeur Sjef Drummen was een van de ontwerpers en volgens hem is een goede school een mix van:
- Harvard (ruimte om cognitief aan de slag te gaan)
- Een boeddhistisch klooster (ruimte voor reflectie, contemplatie, zingeving)
- Een marktplaats (interactie met de buitenwereld)
- Een atelier (waar je dingen kunt doen en maken)
- De Efteling (waar je kan spelen, ontdekken en verwonderd zijn)
Niekée Roermond
Ondersteuning nodig?
Misschien heb je bij de stap naar een nieuwe of aangepaste leeromgeving hulp nodig. EduNext inspireert en begeleidt scholen om van binnenuit te veranderen. Neem vrijblijvend contact op met Dirk De Boe op 0474/949448 of mail naar dirkdeboe@edunext.be
Geraadpleegde bronnen:
Klas met een hoek af - Inge Nuyens
The Third Teacher – 79 ways you can use design to transform teaching & learning
Blueprint for tomorrow – redesigning schools for student-centered learning – Prakash Naïr
Designing for a better worlds starts at school – Rosan Bosch
EduNext, transformeer je school van binnenuit – Dirk De Boe
Inspiratiegids voor klasinrichting en scholenbouw – Jo Tondeur en Lisa Herman
De ultieme gids voor transformatie van je school - Dirk De Boe en Peter Van de Moortel